وام‌گیری میرعزای کاشی از ابوالقاسم فردوسی در هنر آیینی تعزیه

یکی از هنرمند- شاعران کمترشناخته‌شده کاشان مرحوم سید مصطفی کاشانی مشهور به میرعزاست که در دوران اوج تعزیه در میانه عهد قاجاری با ذوق و ابداع، نسخ متعددی را ساخته و پرداخته است. بی‌گمان از مشهورترین و پراستقبال‌ترین نسخ تعزیه در بین تعزیه خوانان سراسر کشور، همین نسخه‌های میرعزای کاشانی است. توالی جذاب و جفت و جور، تنوع سبک‌های موسیقی، فاصله‌گذاری شخصیت‌ها، اختصار و ایجاز، استفاده از مضامین همه فهم و ... از ویژگی‌های شعر مجالس زمینه کاشان است.
از سوی دیگر این اشعار آهنگین و عمدتاً عامیانه، به قدری مشحون از اشارات اساطیری و باورهای عامه‌اند که گاه، حتی روایت تاریخی را به حاشیه برده‌اند و یا چنان در آن تنیده شده‌اند که تاریخ و اسطوره‌ را در هم آمیخته‌اند.
یکی از دست‌مایه‌های نسخه نویسان تعزیه از جمله میرعزا به ویژه در ترسیم جنگ و جدال‌های این نمایش مذهبی، تأثیرپذیری از بزرگترین کتاب حماسی فارسی و از شاهکارهای حماسه‌سرایی جهان، یعنی شاهنامه گرانسنگ حکیم ابوالقاسم فردوسی بسیار است. این تأثیرپذیری هم در لفظ و هم در معنی جاری و ساری است و چه بسا یکی از دلایل استقبال ایرانیان از این نمایش ایرانی همین آمیختگی آن با فرهنگ و سنت و باورهای ایرانی است.
آقای محمد خداداد دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی و از نادر تعزیه‌پژوهانی است که سابقه قابل ملاحظه هم در اجرای تعزیه دارد. برخی از مقالات وی در در این حوزه عبارتند از؛ تعزیه و شاهنامه، وام‌گیری‌های تعزیه حر از شاهنامه و روایات ایرانی، سیر تحول و تطور تعزیه، شباهت‌های چند داستان در تعزیه و شاهنامه، محتشم و میرعزا و اشارات اساطیری در نسخه تعزیه.

*** گزارش چهارمین نشست علمی کاشان شناس:

محمد مشهدی نوش آبادی - چهارمین نشست از سلسله نشست های علمی کاشان شناسی با موضوع تاثیر شاهنامه بر نسخه های تعزیه میرعزا در خانه کاج برگزار شد. شب خوبی بود در کنار دوستان پژوهشگر و چند تن از دست‌اندرکاران تعزیه منطقه و تعدادی علاقه مند. پس از سخنرانی آقای خداداد نیز در فضای باصفای خانه کاج زیر نور ماه با دوستان به گفتگو نشستیم و درباره ضرورت ها و آسیب‌های اسطوره و آیین به گفت و گو نشستیم.
با این اوصاف به نظرم این چهارمین و آخرین برنامه از سلسله برنامه‌های کاشان شناسی به این سبک و سیاق است. برپایی چنین جلساتی زحمت قابل ملاحظه ‌ای دارد. بخشی از آن به عهده من است که تمامش را باید شخصا انجام دهم و بخشی دیگربه عهده محمود ساطع نازنین و بروبچه‌های خانه کاج.
شاید دو جلسه علمی و فرهنگی در شهر هم‌زمان با دو برنامه اخیر ما در خلوت بودن جلسات کاشان‌شناسی تاثیر قابل ملاحظه‌ای داشت اما حقیقت آن است که ما از علاقه‌مندان و دوستان متعلق به این حوزه توقع بیشتری داشتیم. حال اگر قرار است که برای تعداد کمی این جلسات برگزار شود ضرورتی به اطلاع‌رسانی و تبلیغات وقت‌گیر نیست و بهتر است وقت خود را به کارهای پژوهشی نیمه‌کاره فروانی که داریم اختصاص دهیم.
جالب است که به جز خود من از هفت عضو "شورای پژوهشی مرکز کاشان شناسی" و تمامی اعضای دو گروه "هنر و معماری" و "تاریخ و فرهنگ" هیچ کدام در این چهار جلسه شرکت نکردند. از اعضای دیگر هیات علمی دانشگاه نیز تنها دو نفر در یکی از جلسات شرکت کردند. از دوستان کاشان‌پژوه خارج از دانشگاه نیز به جز جلسه اول و دوم تقریبا هیچ‌کس در جلسات بعدی حضور نداشت. البته در مملکتی که عادت کرده ایم برای انگیزه‌‌های غیرعلمی مانند امتیازات مسخره اداری به جلسات علمی پا بگذاریم توقع بیشتری نباید داشت.
به هر روی چهار جلسه در ماه‌های مختلف برگزار شد. موضوع جلسه اول زبان یا گویش کهن منطقه کاشان بود که توسط دکتر طیب رزاقی ارائه شد و حدود 50 نفر شرکت کننده داشت. جلسه دوم مربوط به طغیان نایبیان بود که سخنرانی آن به عهده دکتر محمود سادات بیدگلی بود که حدود صد نفر در جلسه گردهم آمدند. جلسه سوم به آثار نقاشی محمودخان و علی‌خان ملک‌الشعرا اختصاص داشت با سخنرانی آقای نیایش پورحسن که حدود 25 تا سی نفر مستمع داشت. جلسه چهارم نیز امشب برگزار شد که در آن آقای محمد خداداد به تاثیرات شاهنامه بر نسخه های تعزیه میرعزا پرداخت و مستمعین برنامه 20 تا 25 نفر بودند.
هر چهار جلسه پربار و عمیق بود و عمده سخنران ها با چالش روبرو شدند، زیرا در بین حضار متخصصان آن موضوع نیز حاضر بودند و به نقد دیدگاه سخنران و ارائه تحلیل خود پرداختند. روی هم رفته برگزاری این جلسات برای من تجربه خوبی بود و ادای دینی به تاریخ و فرهنگ منطقه کاشان.

(آرشیو -مهر96